Górnośląska granica Polski i Niemiec przed 1939

 Przed wybuchem drugiej wojny światowej, granica Polski i Niemiec nie przebiegała tak jak dziś. Górnośląskie miasta na przykład Racibórz, Gliwice, Bytom znajdowały się na terenie III Rzeszy. Ten post zawiera informacje na temat przebiegu i pozostałości po granicy polsko-niemieckiej przed rokiem 1939 na terenie powiatów raciborskiego, rybnickiego i gliwickiego. Może zostać potraktowany jako ciekawostka lub propozycja wycieczki na cały dzień. Poniższy post nie wyczerpuje tematu, możliwe jest, że będzie aktualizowany.

 Na podstawie starych map dostępnych na stronie igrek.amzp.pl udało mi się oznaczyć przebieg granicy polsko-niemieckiej w województwie śląskim. Celowo nie zaznaczyłem na niej lokalizacji budynków celnych, gdyż mieszkają tam ludzie i ktoś sobie może tego nie życzyć.

 Wybierając się śladem dawnej granicy, warto zapoznać się z innym naszym postem, gdzie piszemy o pozostałościach po kolei wąskotorowej. Jej linia przebiegała w pobliżu tej części granicy KLIK.

Przejście Graniczne RACIBÓRZ (Ratibor) - BRZEZIE

 Znajdowało się one na skrzyżowaniu dzisiejszych ulic Rybnickiej i Brzeskiej. Granica biegła wzdłuż torów, które były po stronie niemieckiej. Przed przejazdem po lewej stronie stoi do dziś polski budynek graniczny.

Polski budynek przygraniczny

 Dziś to skrzyżowanie wygląda inaczej. Przed wojną i wykopaniem kanału, do Raciborza wjeżdżało się drogą, która dziś straciła na znaczeniu, ma kiepską nawierzchnię i nie da się nią przejechać przez kanał Ulga. Przy niej do dziś stoi budynek, w którym był niemiecki urząd celny.

Niemiecki budynek przygraniczny przy starej drodze do Raciborza

Niemiecki budynek od strony Castoramy

 Na terenie tego skrzyżowania są też inne przedwojenne budynki, które prawdopodobnie też służyły celnikom. Niestety nie mamy co do tego pewności, więc tutaj przedstawiam tylko te dwa. Z tego miejsca granica leci w kierunku północnym.

Przejście Graniczne MARKOWICE (Markowitz) - RASZCZYCE

 W miejscowości Raszczyce na ulicy Raciborskiej znajdują się dwa Niemieckie budynki graniczne i jeden Polski.

Polska Strażnica

Niemieckie budynki, Granica biegła tą drogą z lewej

Niemieckie budynki widok od drugiej strony.

GMINA NĘDZA

 Dalej granica przebiega przez obrzeża gminy Nędza. Prawdopodobnie nie było na tym terenie typowych przejść na samej granicy. Tutaj i jeszcze w wielu innych miejscach rozwiązane było to inaczej. Budynki graniczne każdej ze stron znajdowały się w oddaleniu od granicy na skraju miejscowości. Miało to zastosowanie np. wówczas gdy granica przebiegała przez środek lasu.

BABICE (Babitz)

 Między niemiecką miejscowością Babice a Adamowicami był dość spory kawał granicy, była też łącząca je droga. Niestety nie ma pewności czy istniało tam przejście graniczne i czy jakieś ślady po nim pozostały.

NĘDZA (Nensa)

 Miejscowość Nędza była nieco oddalona od granicy. W samym jej środku przy ulicy Mickiewicza znajduje się duży kompleks domów, w których niewątpliwie mieszkali pogranicznicy wraz z rodzinami. Ten układ i kształt budynków powtarza się w paru miejscowościach po stronie niemieckiej.

 O przygranicznym charakterze tej miejscowości świadczą niewątpliwie, niemieckie urządzenia obronne takie jak szlaban przeciwpancerny i kilka schronów jednoosobowych niem. Einmannbunker. Szlaban ten miał zadanie uniemożliwić polskim czołgom pokonanie torów kolejowych relacji Górki Śląskie — Racibórz. Zlokalizowano go na wiadukcie kolejowym dzisiejszej ulicy 3 maja. Wiadukt został niedawno wyremontowany i szlaban przeniesiono w inne miejsce. Zdjęcie poniżej wykonano podczas remontu wiaduktu.

Zdemontowany szlaban ppanc w Nędzy

Niemieckie schrony jednoosobowe przy torach kolejowych w Nędzy

PIŁA

  Piła jest to przysiółek wchodzący w skład miejscowości Nędza. Na poniższej mapie zaznaczono na jego terenie dwa niemieckie urzędy celne.

 Pierwszy w miejscu przecięcia się torów kolejowych, torów kolejki wąskotorowej i drogi 919. Nie ma tam nic, co mogło być urzędem celnym, więc budynek, albo nie przetrwał do dziś, albo urząd był na dworcu kolejowym. Tam miał być też przystanek wąskotorówki, niestety jedyne co tam jest to tunel pod torowiskiem i drogą. Dość ciekawy obiekt, lecz nie związany z tematem. Zupełnie jak most nad Suminą.

Pobliskie pozostałości po wąskotorówce

 Drugi U.cel zaznaczono przy łuku drogi 919. Z wyglądu budynek ten, pasowałby na mieszkania celników, nie wiemy, jakie jeszcze pełnił funkcje, lecz pewne jest, że był on związany z tematem. Po drugiej stronie granicy i lasu są polskie miejscowości Adamowice i Bogunice. Brak nam na te chwile informacji o pozostałych tam budynkach pograniczników. A pewne jest, że musiały takie, tam się znajdować.

Niemiecki urząd celny Piła

Niemiecki urząd celny Piła

Przejście Graniczne GÓRKI ŚLĄSKIE - SUMINA

 Między tymi miejscowościami było kolejowe przejście graniczne. Jak się odbywała odprawa i które budynki brały w niej udział? Na te chwile to zagadka. Jeśli chodzi o drogowe przejście, to po stronie niemieckiej w Górkach Śląskich (Waldeck) zachowały się eleganckie domy celne przy ulicy Męczenników Oświęcimskich.

Domy celne w Górkach Śląskich

 Po polskiej stronie w Suminie znajduje się kilka budynków, które pasowałyby na graniczne. Na pewno zabudowania kolejowe służyły celnikom. Na te chwile szczegółów brak. Wiemy, że  była to ostatnia polska stacja, z torowiskiem wciętym w terytorium III Rzeszy. 

Dworzec kolejowy Sumina

  Następnie granica wpada w LASY CYSTERSKICH KOMPOZYCJI KRAJOBRAZOWYCH RUD WIELKICH. Pierwszymi miejscowościami połączonymi drogą są: polskie Zwonowice z niemieckimi Jankowicami Rudzkimi (Jankowitz Rauden). Na temat istniejących do dziś, budynków granicznych, w tych miejscowościach, potwierdzonych informacji brak.

 Na mapie z 1933 roku. Zaznaczono P.cel w Jankowicach Rudzkich. W miejscu tym znajdują się nawet, budynki bardzo podobne do domów celnych z innych, poznanych już miejscowości. Niestety nie posiadamy na te chwile nic innego na ten temat.

Przejście Graniczne RYBNIK - STODOŁY (Stodoll)

 Po opuszczeniu lasów Cysterskich granica wiodła biegiem strumienia Pniowiec i wraz z nim wpadała do rzeki Rudy. Dzisiaj w tym miejscu jest Zalew Pniowiec i Jezioro Rybnickie więc ukształtowanie terenu zmieniło się diametralnie. Polska strażnica przy samej granicy nie zachowała się. O dalszych polskich budynkach potwierdzonych informacji brak.

 Po niemieckiej stronie zachowała się strażnica przy przejściu granicznym i nieco dalej z biegiem ulicy Rudzkiej punkt celny.

Niemiecki budynek straży granicznej

Niemiecki punkt celny w Stodołach

 Ten ostatni budynek został użyty przez Niemców do zaaranżowania prowokacji granicznej. W noc poprzedzającą wybuch drugiej wojny światowej. Grupa niemieckich bojówkarzy, przebranych w polskie mundury, wtargnęła do budynku i zdemolowała pomieszczenia. Celem prowokacji było usprawiedliwienie napaści Niemiec na Polskę. Tego typu akcje odbyły się jeszcze w innych miejscach.

 Od Stodół granica przebiega po dnie Jeziora Rybnickiego na drugą jego stronę. Następnie wpada w Cysterskie lasy zostawiając po polskiej stronie Grabownię i Ochojec. Nie posiadamy żadnych informacji na temat budynków granicznych w tych miejscowościach. Po przeciwnej stronie znajduje się niemiecka wieś Buglowiec. A powyżej jest miejscowość Stanica, która należy do gminy Pilchowice w powiecie Gliwickim.

GMINA PILCHOWICE

 Gmina Pilchowice posiada na swym terytorium sporo śladów po dawnej granicy. Przed wojną Niemcy wybudowali w Pilchowicach dwa schrony bojowe, które są częścią tzw. Pozycji Górnośląskiej, czyli linii umocnień przygranicznych o długości 40 km. Na tę linię składa się 26 obiektów w ośmiu punktach oporu, z których trzy opiszemy w tym poście. W większości przypadków punkt oporu składał się z dwóch schronów. Regelbau przeznaczony dla armaty przeciw pancernej i broni maszynowej oraz Sonderwerk wyposażony w dwie kopuły obserwacyjno — bojowe. 

STANICA

  W miejscowości Stanica stoją do dziś trzy niemieckie domy celne o bardzo charakterystycznym wyglądzie. Od granicy i najbliższej polskiej miejscowości oddziela je kawał lasu.

PUNKT OPORU PILCHOWICE

Dwa schrony w Pilchowicach lewy to Sonderwerk a prawy Regelbau 116b

Pilchowice Sonderwerk - widok od strony wejścia

 Pilchowicki Sonderwerk zachował betonowe kołnierze szybów kopuł. Wystające ponad jego strop. Poza tym jako jedyny na tym odcinku ma odsłonięte szyby. Co pewnie jest przyczyną całkowitego zalania wnętrza schronu. Zaraz przy wejściu jest odsłonięta studnia, która jest niewidoczna.

Wnętrze szybu, kopuły schronu Sonderwerk w Pilchowicach

Pilchowice Regelbau 116b

Gniazdo podwójnego karabinu maszynowego

Pilchowicki schron typu Regelbau 116b jest zlokalizowany w polu uprawnym. Z zewnątrz obrośnięty krzaczorami. Wnętrze nie jest niczym zaśmiecone. Nie wiadomo dlaczego, jego strzelnice są skierowane w głąb terytorium niemieckiego zamiast w kierunku polskiej granicy.

Pilchowice R116 - Zamurowana strzelnica armaty ppanc

WILCZA

 Granica w pewnym momencie zaczyna przebiegać równolegle do drogi krajowej 78. Po opuszczeniu lasu biegnie chwilowo przez pola, następnie przedziela wieś o nazwie Wilcza na polską Wilczę Dolną  i niemiecką Dolną Wieś (Niederdorf). Tu pozostał jeden budynek celny po stronie niemieckiej. Dalej granica biegnie nadal wzdłuż drogi Rybnik - Gliwice do następnej miejscowości.

U. Cel Niederdorf

PRZEJŚCIE W OSADZIE ŁUŻE

 Najlepsze przejście graniczne w okolicy zachowało się w Pilchowickiej osadzie Łuże. Stoją tam obydwie strażnice przy przejściu plus niemiecki dom celny w niewielkiej odległości.

Dawne przejście graniczne

Polska placówka

Niemiecka placówka graniczna

Niemiecki dom celny lub mieszkania celników

PRZEJŚCIE GRANICZNE KUŹNIA NIEBOROWSKA - KRYWAŁD

 Na tym przejściu zachowały się dwa niemieckie budynki na samej granicy. Budynki zostały wyremontowane, dzięki czemu wiemy, że przetrwają kolejne lata. Polska strona ma zaznaczony urząd celny na powyższej mapie, lecz nie ma pewności, który to budynek i czy w ogóle jeszcze stoi.

Niemieckie budynki przy przejściu granicznym.

PUNKT OPORU NIEBOROWICE

 Na tę pozycję obronną składają się schrony R116b i Sondenwerk w bardzo małej odległości od siebie. Oba obiekty są pod opieką stowarzyszenia "Prochownia 1910".

Nieborowice R116b

Nieborowice R116 Strzelnica armaty ppanc.

Ten schron miał strzelnice skierowane w stronę polskiego Knurowa. Część przeznaczona dla armaty ppanc. jest otwarta i można wejść. Dalsze pomieszczenia są zamknięte na kłódkę. Na drzwiach jest plakat z informacją o historii schronu oraz o inicjatywie, jaką podjęło stowarzyszenie Prochownia 1910 celem ratowania tego zabytku.

R116 od strony zaplecza z widocznym wejściem, wjazdem dla armaty i strzelnicą osłaniającą oba wejścia.

R116 od strony strzelnic dla podwójnego karabinu maszynowego i armaty ppanc.

Nieborowice Sonderwerk

Zabezpieczony szyb kopuły nieborowickiego sonderwerku

KNURÓW

 Ta miejscowość ma zachowane przynajmniej jedno fajne przejście graniczne. Z polskim i niemieckim budynkiem celnym. Poza tym przejściem nie da się doszukać praktycznie niczego, co mogłoby przypominać budynki straży granicznej. Bardzo dziwi ten fakt, ponieważ miasto to było wciśnięte klinem w Trzecią Rzeszę i to w sąsiedztwie Gliwic. Należy szukać dalszych informacji.

 Przejście graniczne było na skrzyżowaniu ulic Jęczmiennej i 3maja dokładnie tam, gdzie powyższa mapa pokazuje U.Cel.

Przejście graniczne widok od strony Niemiec

Polska placówka graniczna

 Budynek Polskiej Straży Granicznej w charakterystycznym dla siebie kształcie.

Budynek niemiecki.

PRZEJŚCIE GRANICZNE GIERAŁTOWICE - BOJKÓW (Schönwald)

 Następna miejscowość po polskiej stronie to Gierałtowice, przejście znajdowało się na skrzyżowaniu ulic Bojkowskiej i Granicznej, niestety budynków celnych brak. Niewątpliwie budowa autostrady A1 miała na to wpływ.

Gierałtowice dawne przejście graniczne.

 PUNKT OPORU BOJKÓW

 Bliżej Bojkowa zachowała się kolejna para niemieckich schronów Pozycji Górnośląskiej.  Przy ulicy Bojkowskiej znajduje się Regelbau 116a. Ma zamurowaną strzelnice armaty ppanc, która była skierowana na polską linię kolejową i miejscowość Przyszowice. Na terenie tego schronu jest masa tabliczek z zakazem wstępu i ostrzeżeniami o monitoringu.

Bojków - R116a

 Nieopodal znajduje się schron typu sonderwerk. Jest on również zaopatrzony w tabliczki informujące, że jest to budowla prywatna. Poza tym wejście do niego jest zasypane po sam nawis, więc nie ma za bardzo jak się do niego dostać.

Bojków Sonderwerk

Przejście Graniczne PRZYSZOWICE - GLIWICE

 Z przejścia na końcu Gierałtowic, granica leci na północ wzdłuż ulicy, która nie przypadkiem nosi nazwę Graniczna. Dobija ona po czasie do drogi krajowej nr 44 czyli ulicy Pszczyńskiej. W miejscu skrzyżowania tych ulic zachował się elegancki budynek Polskiej Straży Celnej. Jest to miejscowość Przyszowice. 

Polska placówka Przyszowice.

 Naprzeciw polskiej strażnicy niemieckiego odpowiednika brak. W tym miejscu powstał węzeł autostradowy, przez który trudno określić dokładnie dalszy przebieg granicy. Na wjeździe do Gliwic może, może ostał się niemiecki Urząd Celny. To mówi nam stara mapa, jednak jakichkolwiek innych informacji na ten temat nie posiadamy.

 Tak więc kończę temat przed Gliwicami. Granica oczywiście leciała sobie dalej, przez kopalnie Makoszowy, rzekami Czarniawka i Bytomka, Tarnowskie Góry, Lublinieckie Lasy i dalej. Tam również zachowały się pamiątki w postaci schronów, budynków, a nawet kamieni granicznych. Będziemy o tym jeszcze pisać. 

 Odcinek granicy polsko-niemieckiej od Raciborza do Gliwic, nie został opisany w tym poście wyczerpująco. Posiadamy na ten temat więcej informacji, mamy zdjęcia, mapy. Ilość niewiadomych nie pozwala nam napisać dziś nic więcej. 

 UWAGI, SPOSTRZEŻENIA, ZAŻALENIA I FAKTY  bardzo chętnie przyjmujemy pod adresem ciekawaokolica1@gmail.com

Źródła:

• R. Kaczmarek „Górny Śląsk podczas II wojny światowej” Katowice 2006
• zapomniany.rybnik.pl
• fortyfikacja.pl
• odkrywcy.pl
• dawne mapy - igrek.amzp.pl